Bir Bilimsel Makalenin Bilimsel Bütünlüğünden ve Hatalarından İlk Yazar Mı Yoksa Sorumlu Yazar Mı Sorumludur?
Geçmişte yapılan araştırmaları bilimsel suistimal açısından analiz eden bazı araştırmacılar, makalelerin ilk yazarlarının araştırmanın dahilindeki çalışmaların bütünlüğünden sorumlu tutulmasını tavsiye etmişlerdir. Belçika’daki KU Leuven‘den Katrin Hussinger ve Maikel Pellens, ABD Araştırma Bütünlüğü Dairesi (ORI – Office of Research Integrity) tarafından soruşturulan davalarda, ilk yazarların, özellikle yazar listesinin ortasında yer alan yazarlardan daha fazla bilimsel suistimal yaptıklarını göstermiştir. Bu nedenle, bilimsel doğruluğu garanti etme sorumluluğunun diğer tüm yazarlar ile birlikte olması gerektiği düşünülmektedir.
Peki yazar sıralaması nasıl oluşturulur ve kimler hangi tip yazar olurlar? Özetlemek gerekirse, ilk yazar, deneyi yapan kişi olduğu için makale hakkında daha iyi bilgi sahibidir ve çoğu zaman da makaleyi yazan kişidir. Sorumlu yazar, genellikle profesör, kurucu veya bazen de fon sağlayıcısı olmaktadır. Ancak bir çok dergi yalnızca sorumlu yazarın iletişim bilgilerini okuyucular ile paylaştığından makalenin sorumluluğu yalnızca bu yazara ait olmaktadır. Sorumluluk açısından konuşulursa, ilk yazar makalenin yayınlanmadan önceki durumlarından ve sorumlu yazar ise makalenin yayınladıktan sonraki durumlarından sorumludur.
Büyük ve işbirliğine dayalı araştırma projeleri için bir makalede veri üretimi veya görüntü manipülasyonu gibi yanlış kullanım kanıtı bulunduğunda suçlanması gereken kişinin kim olduğu ciddi bir tartışma kaynağı olmuştur. Bilimsel dünyadaki kurallar, her yazarın yalnızca kişisel olarak ilgilendikleri araştırmanın bölümlerinden sorumlu olması ve araştırmaya katkısı olmadığı diğer bölümlerden sorumlu olmaması gerektiğini söylemektedir. Bu durum, olası bir suistimalin tespit edilememesinin bir sebebi olarak söylenmektedir. Diğer taraftan, bazıları, araştırmaya dahil edilmiş olsun veya olmasın, makalede yer alan her şeyden her bir yazarın sorumlu tutulması gerektiğini söylemektedir.
Hussinger ve Pellens, üçüncü bir seçenek olarak kefil modelini ortaya sundular. Bu seçenekte, yazarların kendi katkılarından dolayı sorumlu tutulduğu yer sadece kendi katkıda bulundukları kısımdır. Ancak, grubun tek bir üyesi de, yani yazarlardan bir tanesi de, bilimsel doğruluktan sorumlu genel bir garantör olarak atanmış durumdadır.
Yapılan analiz, bazı disiplinlerde araştırmayı başlatan kişi olan ilk yazarın bu garantör görevinde olması gerektiğini öne sürmektedir. 80 farklı ORI araştırması incelendiğinde, ilk yazarların bilimsel suistimalden sorumlu olduklarının en muhtemel olduğu ve yazar listesinin ortasındakilerden %38 daha fazla bilimsel suistimal yaptıkları anlaşılmıştır.
Çalışma ayrıca araştırma için genellikle daha fazla sorumluluğu olan diğer iki yazar rolüne de değinmektedir: “sorumlu yazar” ve genellikle en son adı listelenen “kıdemli yazar”. Sorumlu yazarların, orta sırada adı yazılan yazarlardan %14 daha yüksek bilimsel suiistimal yapma ihtimali olduğu bulunmuştur. Ancak kıdemli yazarlar için istatistiksel olarak anlamlı bir sonuç bulunamamıştır. Sonuç olarak, ilk yazarların suistimal suçundan sorumlu tutulduğu garantör benzeri bir modelin, çok fazla okuyucuyu etkilememekle birlikte, suistimalden sorumlu olan yazarın yakalanması ihtimalinin yüksek olduğu” sonucuna varmışlardır.
Konu Hakkında Yorumlar
ABD’deki Tennessee Üniversitesi’nden bir fiziksel kimyager ve araştırma etiği uzmanı olan Jeffrey Kovac, garantör modelinin en iyi seçenek gibi görünmesine rağmen aynı zamanda zayıflıklarının olduğunu da söylemiştir. Bunun suistimali yapan iş ortakları yüzünden garantörü mağdur edebileceğini ve böyle bir durumda da kimin hatayı gerçekleştirdiğinin tespit edilmesinin kolay olmadığını belirtmiştir. Bilimsel suiistimalin olduğu iddia edilen durumlarda, kimin sorumlu olduğunu bulmak için tüm ekip arkadaşlarının araştırılmasının önemli olduğu tespit edilmiştir.
Araştırma etiği, önyargı ve bilimsel suistimal çalışmaları bulunan ve İngiltere’deki London School of Economics’ten bir araştırmacı olan Daniele Fanelli konu üzerinde daha da ileri gitmiştir. Fanelli, çalışmadaki gerekçede, suistimalden sorumlu olma konusunda istatistiksel olarak daha muhtemel olan yazar rollerinin her zaman hesap verebilir tutulması gerektiğinin mantıksız ve savunulamaz olduğunu belirtmiştir. Fanelli, ayrıca, bilerek yalan söyleyen, aldatan veya çalan kişinin cezalandırılması gerektiğini de belirtmiştir. Bir eş-yazarın, ne kadar uyanık olursa olsun, dürüst olmayan bir işbirlikçi tarafından kolayca kandırılabileceğini ve bir başkasının suistimaline karşı sorumlu bir kişiyi sorumlu tutmanın etik ve yasal olarak imkansız olduğunu söylemiştir.
Biyomedikal araştırmanın bütünlüğünü arttırmaya çalışan ve İngiltere’deki Edinburgh Üniversitesi’ndeki bir sinirbilimci olan Malcolm Macleod, garantör modelinin bazı yararları olduğunu, ancak suistimalden sorumlu tutulması gereken kişinin ilk yazardan ziyade kıdemli yazar veya baş araştırmacı olduğunu belirtmektedir. Genellikle yazar ekibinin daha az kıdemli üyelerinden birisine yapılacak soruşturmayla uğraşmanın yükünün adil olmadığını düşündüğünü açıklamıştır. İlk yazar gerçekten hile yapıyorsa, kıdemli yazarın doğal olarak bunu fark etmesini beklemek mantıklıdır. Bu yüzden, ilk yaklaşımın kıdemli yazara yapılması gerektiğini ve bir suistimal davranış vakasının bulunduğu yerde ise kıdemli ve sorumlu yazarların hepsinin hatalı olması gerektiğini belirtmiştir.
Yazarlar Arası Farklar Nelerdir?
İlk yazar genellikle araştırma işini üstlenen öğrenci veya araştırmacıdır. İlk yazar genellikle sunum yapan yazar olarak da adlandırılır. İlk yazar araştırmadaki çalışmaları pratik olarak gerçekleştiren ve bunu yaparken araştırma çalışmasına yardımcı olabilecek diğer araştırmacılar ya da aynı çalışma grubundaki meslektaşlar yazar grubunda yer alabilir. Ayrıca, makalenin hazırlanmasından ve verilerin analizinden de sorumludur.
Sorumlu yazar ise genellikle entelektüel girdi sağlayan ve araştırmada izlenecek protokolleri tasarlayan ve onaylayan kıdemli yazardır. Makaleyi düzeltme, yazım dilini kontrol etme ve hataları giderme, bildiri sunumu sırasındaki tüm yazışmaları yapma, revizyon gerekiyor ise bunların yapılmasından ve gözden geçirilmiş yazıların makalenin kabul edilip yayınlanmasına kadar yeniden sunulmasından sorumludur. Bu, çoğu durumda olağan bir uygulamadır. Bazı durumlarda, mesela çalışmanın diğer kurumlarla işbirliği içinde yapıldığında, asıl araştırmacı veya ilk yazar ve sorumlu yazar aynı kişiler olmaktadır. Yardımcı yazarların sayısı da yürütülen araştırmaya yardım eden araştırmacı ve uzman sayısına bağlı olarak artmaktadır.
Bunun yanında farklı uygulamalar da mevcuttur. Mesela, sorumlu yazarın ilk yazar olduğu bazı kurumlar vardır. Çalışmayı yapan kişi veya asıl araştırmacı ya da öğrenci, ikinci yazar, hatta ortak yazar olarak geçen diğer ileri sıralara ismi yazılabilmektedir. Bu, bazı görüşlere göre, gerçek araştırmacı veya öğrenci için etik olmayan bir durumdur ve adaletsizliktir. Buna rağmen, bu tip uygulama bazı kurumlarda oldukça yaygındır ve öğrenciler çoğu durumda yeni başlayanlar oldukları için kıdemli yazarların isteklerine mecburen bağlı kalmaları gerekmektedir.
Yazarların Sorumlulukları Ne Kadar Gerçekçidir?
Sadece bir yazarın (ilk yazarın) araştırma çalışmasını yaptığını ve sadece bir yazarın da (en son listelenen yazar olan sorumlu yazarın) araştırma fikri olan ana “ideoloji insanı” olduğunu düşünmek ne kadar doğrudur? Maalesef böylesine temiz ve net bir işbölümü genelde karşılaştığımız bir şey değildir. Bu nedenle, yayıncılık uygulamasına ilişkin mevcut uluslararası kurallar, yazarların katkıların niteliğini ve büyüklüğünü “Contributorship” olarak isimlendirilen bir katkı beyanında verilmesini gerektirmektedir ve yaklaşık 5 yıldır Nature dergilerinde bu beyan zorunlu hale getirilmiştir. Bu sayede makalede yer alan yazarların isim sırasının yazar rolleriyle ilgili hiçbir şey ifade etmediğini varsaymamız gerektiğini belirtmiş olmaktadır.
